Psarski Fryderyk Jakub h. Pomian (ok. 1730–1805), poseł na sejmy, przywódca powstania 1794 r. w Wieluńskiem. Był trzecim z sześciu synów Franciszka Ksawerego (1691–1772), stolnika wieluńskiego, i Teresy, córki Stanisława Sielnickiego (Silnickiego). Pisał się z Psar.
P. dziedziczył Bobrownik z Kuźnicą i Tunię (Tonie) nad Prosną oraz Myślniew – wszystkie majątki w pow. ostrzeszowskim. Ponadto miał dobra Gawłów i Białą w pow. radomskim i Wolę Szczawińską w pow. sieradzkim oraz folwarki: Wilkowiecko w pow. lelowskim i Wymysłów w pow. księskim. W Wieluniu przy Rynku posiadał dwie kamienice, a w Piotrkowie pałacyk. Był posesorem zastawnym wsi Kurów i Turów, dzierżawionych od miasta Wielunia, a ponadto trzymał wieś królewską Tyczyn w pow. sieradzkim (stąd «starosta» tyczyński).
Przedkonwokacyjny sejmik szadkowski z 9 II 1764, opanowany przez stronnictwo Czartoryskich, wysłał P-ego wraz z Maciejem Krobanowskim, chorążym piotrkowskim, jako posłów woj. sieradzkiego, do prymasa Władysława Łubieńskiego. Dn. 28 III P. podpisał ze stronnikami «familii» manifest przeciwko woj. sieradzkiemu Kazimierzowi Dąmbskiemu, który wystąpił (28 II) w grodzie kaliskim z manifestem (nie przyjętym do ksiąg sieradzkich) przeciw legalności przedkonwokacyjnego sejmiku szadkowskiego, zawiązanej kondeferacji, sądom kapturowym i wszystkim zapadłym tam postanowieniom. Dn. 6 VIII na popisie rycerskim w Szadku został wybrany na chorążego pow. szadkowskiego na elekcję nowego króla. Z woj. sieradzkim podpisał wybór Stanisława Poniatowskiego. W r. 1765 otrzymał urząd pisarza ziemskiego wieluńskiego, który pełnił do r. 1779. W r. 1767 jako konsyliarz konfederacji ziemi wieluńskiej podpisał (23 VI) w Radomiu akt konfederacji generalnej, a następnie posłował na sejm. Na sesji 6 X postulował (mowa druk.), by wyłoniona przez sejm komisja «nie tylko krzywdy dysydentów, ale też i katolików, tj. ab utrimque między niemi zaszłe inwestygowała, a Rzplita zgromadzona potem one rozsądzała, i jeżeliby się pokazało, że imć dysydenci, nie będąc pokrzywdzonymi, szukają protekcji postronnych potencji, z uciążeniem całego Królestwa, ażeby kary na nich ściągnęła». Dn. 14 VII 1768 został konsyliarzem w zawiązanej w Wieluniu konfederacji barskiej ziemi wieluńskiej i pow. ostrzeszowskiego. Przystąpienie P-ego miało charakter czysto formalny i nastąpiło niewątpliwie pod naciskiem opinii publicznej; niczym nie zaznaczył swego udziału w konfederacji, z tego też powodu był «obwiniony i oczerniony» przed Generalnością.
W czasie okupacji pruskiej (1772–3) P. został komisarzem woj. sieradzkiego i ziemi wieluńskiej (bez pow. ostrzeszowskiego) w celu rozkładania i sprawnego ściągania żywności i furażu nakładanego przez wojska pruskie oraz dla ochrony obywateli przed nadużyciami. Sytuacja poprawiła się nieco, gdy P. zawarł 11 XI 1772 w Myślniewie kontrakt z gen. D. Lossowem, który zobowiązał się ukrócić bezprawia swych żołnierzy. Dn. 8 VIII 1774 otrzymał Order Św. Stanisława. Z ramienia sejmu 1773–5 został powołany do czterech komisji dla rozpatrzenia spornych spraw majątkowych. W r. 1776 posłował z ziemi wieluńskiej na sejm. Na sesji 27 VIII powołany był do skontrolowania działalności Komisji Wojskowej Lit. Dn. 30–31 VIII przedstawił projekt alternaty dla ziemi wieluńskiej z woj. sieradzkim w sprawie obioru sędziów sejmowych (obie mowy druk.). Był członkiem Sądów Referendarii Kor. w trzech komisjach w r. 1777 i w dwóch w r. 1778. W r. 1779 został podkomorzym wieluńskim i urząd ten sprawował do końca istnienia Rzpltej. W sierpniu 1780 otrzymał nominację na komisarza prezydującego (prezesa) Komisji Boni Ordinis Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego. Interesował się, pełniąc to stanowisko, szkołą pijarską w Wieluniu oraz oświatą chłopów, występował przeciwko samowoli star. Stanisława Męcińskiego, dokonał rewindykacji części gruntów miejskich magistratu wieluńskiego. Zwoływał wspólne zjazdy Komisji miast królewskich ziemi wieluńskiej, poświęcone głównie sprawom gospodarczym. Dokumentację z ośmioletniej działalności Komisji złożył P. w r. 1788 w Departamencie Policji w Warszawie. Dzięki zabiegom m. in. P-ego zjechało na sejmik przedsejmowy w r. 1788 do Wielunia podobno aż 3 000 szlachty.
P. został członkiem utworzonej 8 II 1790 w Wieluniu Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego oraz jej prezesem na pierwszą kadencję. Przewodniczył Komisji najpierw w pierwszej sześciotygodniowej kadencji (do 14 IV), a następnie w piątej (10 VIII – 22 IX), w trudnym czasie przemarszu przez ziemię wieluńską sprzymierzonych wojsk pruskich korpusu gen. Usedoma, którym należało zapewnić bezpieczny przemarsz, podwody, zakwaterowania i częściowe wyżywienie. W związku z tym P. zwracał się kilkakrotnie do Prusaków o pokrycie poczynionych szkód i zwrot należności za wybraną żywność, a gdy to nie skutkowało interweniował w Komisji Wojskowej. Dn. 3 IX ogłosił Przepisy… do ulepszenia reguł rolnictwa, podając w nich wskazania agrotechniczne, a więc o sposobach nawożenia, o stosowaniu różnych metod uprawy na różnych gruntach, o walce z chwastami i owadami. Przepisy te duchowieństwo miało obowiązek odczytywać po kazaniach. By eliminować dezercję, a jednocześnie polepszyć sytuację prawno-ekonomiczną chłopa, opracował P. (w końcu 1790 r.) projekt, by poddanym, pociąganym do sześcioletniej służy wojskowej, nadawać na prawach emfiteutycznych gospodarstwa rolne. Równocześnie, by zapewnić projektowi moc aktu prawnego, wciągnął go do ksiąg miejscowej Komisji i zaczął stosować go w swych dobrach, wydając rekruta «młodego, zdolnego i urodnego i dobrze osiadłego». Nie znalazł jednak naśladowców.
Na sejmiku przedsejmowym w Wieluniu 16 XI 1790 P. został posłem do drugiego kompletu Sejmu Czteroletniego. Wielokrotnie zabierał głos w różnych sprawach na posiedzeniach plenarnych sejmu (27, 30 IX, 20 X, 2, 6 XII 1791, wszystkie mowy druk.). Był zwolennikiem Konstytucji 3 maja i członkiem Tow. Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Na sesji 27 IV dziękował «z mocy uchwały sejmikowej» za Ustawę Rządową (mowa druk.). Zbojkotował sejmik z 30 VIII 1792, na którym ziemia wieluńska przystąpiła do konfederacji targowickiej. W r. 1793 dostał się pod zabór pruski. Był współorganizatorem i głównym przywódcą insurekcji kościuszkowskiej w ziemi wieluńskiej. Przystąpił do niej z dwoma braćmi: Wojciechem, miecznikiem, Janem, podwojewodzim wieluńskim, pięciu synami i zięciem Hieronimem Ciemniewskim. Dn. 26 VIII 1794 w Naramicach utworzono władze powstańcze, na czele których stanęła reaktywowana Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa. Prezydentem jej został P. – otrzymując do pomocy H. Ciemniewskiego i Wierzchlejskiego; dowództwo nad wojskiem powierzono Józefowi Stokowskiemu. W dniu następnym P. zaprzysiągł magistrat i mieszczaństwo wieluńskie, uprawomocnił wcześniejsze akty powstańcze w Ostrzeszowie (z 22 VIII) i Grabowie (z 23 VIII) oraz wydał dwa uniwersały. W pierwszym (pod datą 15 VIII) wezwał szlachtę do zgłoszenia się w ciągu trzech dni do powstania, nakazał dostawę rekruta, po jednym z 5 dymów dóbr ziemskich i po dwóch z dóbr królewskich i duchownych. Miało to przynieść ponad 2 000 żołnierzy. Drugim uniwersałem (z 27 VIII) wezwał P. wszystkich mieszkańców ziemi do przystąpienia do insurekcji, nakazał powszechne zbrojenie się w kosy i piki, utrzymywanie straży, systemu alarmowego, paraliżowanie transportu i poczty pruskiej. Dn. 29 VIII wydał uniwersał skierowany do Żydów (ostrzeżenie przed szpiegostwem), a 31 VIII polecił stawić się do Wielunia potrzebnym rzemieślnikom, od Żydów zaś zażądał broni i amunicji.
W pracach organizacyjnych wykazywał P. wiele energii i zdecydowania. Wahającym się czy opornym oświadczał, wskazując na swą szablę: «Tutaj jest rozkaz i prawo» i powołując się na wypadki warszawskie mawiał: nieposłusznych «wiesza się» (oba cytaty z „Wichtige Beiträge”). Po chwilowym zapale ruch powstańczy zaczął słabnąć i ożywił się dopiero po wkroczeniu Henryka Dąbrowskiego do Wielkopolski. Na zebraniu u P-ego w Bobrowniku nad Prosną ustalono plan działań. Dn. 15 IX przedsięwziął P. wypad do Kępna, gdzie z miejscowej komory solnej zabrał cały zapas soli (2 081 półbeczek) i rozdzielił okolicznej ludności. Następnie ustanowił dla pow. ostrzeszowskiego władze insurekcyjne, a w Grabowie administrację powstańczą. W drugiej połowie września zorganizował P. wyprawę do Bolesławca, Wieruszowa i Opatowa nad Prosną. Wszędzie powoływał władze cywilne i odbierał przysięgę na wierność insurekcji. W dobrach opatowskich hr. Malzahna opublikował Uniwersał Połaniecki, nakazując zmniejszenie o połowę powinności pańszczyźnianych. Zarządcy dóbr zagroził karą śmierci w razie niewykonania rozkazu. Z obozu w Węglowicach wysłał P., otrzymane z Warszawy, odezwy do pogranicznych miast śląskich (Bralina, Międzyborza, Sycowa, Oleśnicy, Namysłowa, Rychtala, Wołczyna i Byczyny) z wezwaniem do udziału w powstaniu, ale nie dotarły one do miejsc przeznaczenia. Na przełomie września i października powstańcy całkowicie już opanowali ziemię wieluńską. Stacjonujący tu regiment pruski wycofał się bez walki. P. proponował Kazimierzowi Albinowi Lenartowiczowi, przywódcy insurekcji sieradzkiej, omówienie wspólnych akcji zaczepnych. Rada Najwyższa Narodowa na posiedzeniu 13 X 1794, przyjmując delegację Wielunian, wysoko oceniła wkład ziemi wieluńskiej. Z dużym uznaniem wyrażał się o insurekcji wieluńskiej również Ignacy Potocki (17 X).
Po katastrofie maciejowickiej (10 X 1794) P. zwątpił w powodzenie powstania. W początkach listopada przybył do obozu powstańców z wiadomością o klęsce Tadeusza Kościuszki, proponując rozwiązanie insurekcji. Apel P-ego został jednak odrzucony. Powstańcy w nocy z 8 na 9 XI opanowali kasę urzędu celnego w Praszce; w Kłobucku usunięto godła pruskie, projektowano nawet wyprawę na Częstochowę. Dn. 12 XI 1794 P., podobno pod presją oficerów armii regularnej, wydał manifest, w którym wzywał do wytrwania w powstaniu. Jednak już w kilka dni później Wielunianie wraz z H. Dąbrowskim składali broń w Radoszycach (18 XI). P. w imieniu własnym i powstańców wystosował do władz pruskich pisma wyjaśniające udział w powstaniu, sądząc, że tym zmniejszy może ich odpowiedzialność. W tym też celu wybrał się z synami Wojciechem i Jakubem do Poznania do ministra H. L. Buchholtza. Został tam z synami aresztowany i trzymany był przez 20 miesięcy w więzieniu wrocławskim, po czym skazany (w lipcu 1796) wyrokiem sądowym na 8 lat twierdzy w Glatzu (Kłodzku), z zamianą na 20 000 talarów grzywny. Po wyjściu na wolność był w dalszym ciągu nękany procesami przez sądy pruskie, które wycisnęły z niego jeszcze znaczną część majątku jako zwrot należności, m. in. za wybrane podatki i za sól skonfiskowaną w Kępnie. P. zmarł we Wrocławiu 15 XII 1805, pochowany został na cmentarzu za Bramą Oławską przy kościele Św. Maurycego, na którego zewnętrznej ścianie dzieci wystawiły mu okazały pomnik (zniszczony częściowo w czasie oblężenia Wrocławia w r. 1945).
Z małżeństwa z Ksawerą, córką Wojciecha Bardzińskiego (zm. 1770), chorążego łęczyckiego, pozostawił P. trzy córki: Konstancję za Ksawerym Walewskim, chorążym ostrzeszowskim, Mariannę, żonę najpierw Jana Walewskiego (zm. 1793), sędziego grodzkiego wieluńskiego, a następnie (1794) – H. Ciemniewskiego, pisarza ziemskiego różańskiego, uczestnika insurekcji kościuszkowskiej, i Eleonorę za Janem Leszczyńskim. Ponadto miał pięciu synów: Mikołaja, Wojciecha, Józefa, Jakuba i Franciszka. Wszyscy oni byli uczestnikami insurekcji kościuszkowskiej w Wieluńskiem, wszyscy zostali aresztowani przez Prusaków i osadzeni w więzieniu wrocławskim; przebywali tam przez 20 miesięcy. Następnie w lipcu 1796 skazani na cztery lata twierdzy, osadzeni zostali w Kłodzku, skąd wypuszczono ich po uiszczeniu 40 000 talarów grzywny.
Mikołaj, członek drugiego składu (od 18 II 1792) Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego, a następnie żołnierz pospolitego ruszenia Ks. Warsz.; ranny pod Ostródą w r. 1806, zmarł z ran i pochowany został w Mławie. Wojciech brał udział w powstaniu antypruskim 1806 r. w Kaliskiem, a następnie został prezesem komisariatu wojskowego w departamencie płockim.
Estreicher; Finkel, Bibliogr., (poza indeksem 4943); Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; Słown. Geogr., (Biała); Elektorów poczet; Łoza, Kawalerowie; – Badziak K., Organizacja i formy działalności władz terenowych okresu Oświecenia (1764–1792), na przykładzie ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego, „Acta Univ. Lodziensis”, Zesz. Nauk. Uniw. Łódź., Nauki Human.-Społ., S. 1, 1976 nr 4 s. 69–82; Długoborski W., Śląsk a powstanie kościuszkowskie, „Zaranie Śląskie” R. 24: 1961 s. 13–17; Goldberg J., Stosunki agrarne w miastach ziemi wieluńskiej w XVII i XVIII wieku, Ł. 1960; Kieniewicz S., Ignacy Działyński, Kórnik 1930; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 391; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 roku, „Przegl. Hist.” T. 51: 1961 s. 346–7; Morelowski M., W sprawie pochodzenia Jędrzeja Kitowicza, „Pam. Liter.” T. 44: 1953 s. 255–7; Muszyńska J., Uczestnicy Insurekcji 1794 r. w zaborze pruskim, „Roczniki Hist.” T. 13: 1937 s. 341; Muszyńska-Zygmańska J., Wielkopolska w powstaniu kościuszkowskim, P. 1947; Skałkowski A., Jan Henryk Dąbrowski, Kr. 1904; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce, W. 1970; Szczygielski W., Dzieje ziemi wieluńskiej, Ł. 1969; Wąsicki J., Powstanie kościuszkowskie w Wielkopolsce, „Studia i Mater. do Dziej. Wielkopolski i Pomorza” T. 2: 1956 s. 29, 30, 60, 67, 98; – Arch. Wybickiego, II (pomylony z synem Wojciechem); Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego w Warszawie … 1767…, Lw. 1865 s. 38; Diariusz sejmu ordynaryjnego 1776, W. 1776 s. 16, 35; Diariusz sejmu ordynaryjnego od dnia 16 grudnia roku 1790, W. 1790 I cz. 1 s. 3, 43 i n.; Kalendarz Polityczny dla Król. Pol. i W. Ks. Lit, 1779, 1780; Kolęda Warszawska, 1766; Księgi Referendarii Koronnej, W. 1955–7 I–II (z błędami); Lubomirski S., Pod władzą księcia Repnina, W. 1971 s. 131 (pomylony przez wydawcę z Jakubem Psarskim, posłem polskim w Petersburgu); Materiały do słownika historyczno-geograficznego w Krakowskiem w dobie sejmu czteroletniego, 1939–60 I–II; Płata wojska i chleb zasłużonych… roku 1771, s. 46; Vol. leg., VII 247, VIII 544, 558, 575, 586, 837 IX 206; Wichtige Beiträge und Actenstücke zur Geschichte des Aufstandes in Polen im J. 1794…, Leipzig 1831; – AGAD: Akta Kom. Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego nr 16, 18, Księgi Grodz.: Ostrzeszowskie 1768–74 k. 149, 163–164, 350–356, Wieluńskie nr 22 k. 369–370, 475, Arch. Radziwiłłów Dz. V 12618, Nabytki: Materiały genealogiczne Wielądka 46, Zbiór z Suchej 345/441 s. 62 i n.; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów 123 s. 9–14; B. Jag.: rkp. 4363; B. Kórn.: rkp. 2117, 2118, 2122; B. Ossol.: rkp. 1409, 11639; B. PAN w Kr.: rkp. 1145, Teki Pawińskiego – Lauda sieradzkie.
Wacław Szczygielski